مهدی ذوالفقاری - عضو هیات علمی گروه اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس: امروزه، مفهوم انتظارات در علم اقتصاد با مفاهیم آینده‌نگری و پیش‌بینی همراستا شده است. در واقع فرض می‌شود یک انسان اقتصادی، بر اساس انتظارات خود، تغییرات و نوسانات آتی قیمت‌ها را پیش‌بینی می‌کند و بر پایه این پیش‌بینی‌ها تصمیم‌گیری می‌کند. بنابراین سنجش انتظارات افراد و کل جامعه در هر دو سطح خُرد و کلان می‌تواند حائز اهمیت باشد. در این فرآیند، سوال مهمی که مورد توجه قرار میگیرد این است که چگونه می‌توان این پیش‌بینی‌ها و رفتارهای اقتصادی را مدل‌سازی کرد تا بهترین برآورد از انتظارات اقتصادی جامعه حاصل شود؟ بر پایه این سوال در این نوشتار به دنبال بررسی و تبیین چگونگی ورود انتظارات به مدل‌های اقتصادی می‌رویم.
مروری بر انتظارات
در یک تعریف ساده می‌توان گفت انتظارات، آن حسی است که مردم و فعالان اقتصادی از محیط اطراف می‌گیرند و بر اساس آن، فعالیت‌ها و تصمیمات اقتصادی خود را شکل می‌دهند. بنابراین در شکل‌گیری انتظارات اقتصادی، شرایط محیطی و بستر پیرامونی اقتصاد نیز نقش بسیار مهمی دارد. یک نمونه واقعی از نقش عوامل محیطی در شکل‌گیری انتظارات به سیاست‌های آمریکا در دوران کووید-۱۹ باز می‌گردد، در آن زمان نرخ تورم به دلیل سیاست‌های مالی انبساطی دولت آمریکا تا ۹ درصد افزایش یافت و فدرال رزرو به منظور کاهش نرخ تورم، نرخ بهره را از حدود صفر تا حدود ۵ درصد افزایش داد. اما با وجود این سیاست‌گذاری، نرخ تورم همچنان بیشتر از ۳ درصد باقی ماند، چرا که در اینجا انتظارات تورمی شکلگرفته در جامعه، مانع از کاهش بیشتر تورم و نیز سایر نقاط دنیا شد.
موضوع دیگر در فرآیند شکل‌گیری انتظارات، عملکرد دولت‌ها و تداوم آثار آن در طول زمان است. یکی از بحث‌های تئوریکی که در مقوله انتظارات وجود دارد، این است که انتظارات آهسته و به‌تدریج شکل میگیرد. همچنین با شکل‌گیری انتظارات، میزان پایداری آن در مقابل شوک‌های داخلی و خارجی افزایش می‌یابد و تغییرات آن به‌سختی صورت میگیرد. از اینرو، حتی با تغییر دولت و اصلاحات اقتصادی گسترده نیز نمی‌توان انتظاراتی را که از گذشته و به‌صورت تدریجی شکل گرفته است، بلافاصله اصلاح کرد. این امر (اصلاح نگرش انتظارات تورمی) با مشاهده و درک اقدامات مثبت دولت و معمولاً پس از چند دوره زمانی صورت میگیرد. به علاوه باید توجه داشت که شکل‌گیری صحیح انتظارات در کنار کیفیت عملکرد دولت، به آثاری که از عملکرد دولت‌های گذشته برجا مانده است نیز بستگی دارد.
اگر به نحوه تصمیم‌گیری و اقدامات اقتصادی دولت‌ها و بخش خصوصی در دنیا نگاه کنیم، خواهیم دید که وزن انتظارات در برآوردها، برای سرمایه‌گذاری و سیاست‌گذاری‌های عمومی بسیار زیاد است. به عنوان مثال، در بسیاری از موسسات جهانی فعال در حوزه اندازه‌گیری ریسک‌های اقتصادی، معمولاً یکی از جنبه‌های حیاتی که مورد توجه قرار میگیرد، مفهوم انتظارات است. چرا که معتقد هستند مقوله انتظارات، یک مولفه مهم در بروز تورم و تداوم آن خواهد بود. وزن‌دهی بیشتر به عامل انتظارات تورمی توسط این موسسات در کشورهای مختلف، نشان از اهمیت بسیار زیاد آن در اندازه‌گیری ریسک‌های اقتصادی دارد. در حال حاضر، مقوله انتظارات از طریق شاخص‌های زیادی سنجش می‌شود. به‌عنوان مثال، شاخص PMI یا همان «شاخص مدیران خرید» که نقش مهمی در اقتصاد خُرد و اقتصاد بنگاهی ایفا می‌کند. در ایران و از سال ۱۳۹۷، این شاخص تحت عنوان «شامخ» منتشر می‌شود و در این بین، پرسش و اطلاع از میزان تولید انتظاری بنگاه‌های اقتصادی در ماه‌های بعد، یکی از مولفه‌هایی است که بیشترین وزن را در محاسبه و تعیین این شاخص دارد.
تازه‌واردان به حوزه انتظارات
سال‌های گذشته معمولاً دو مولفه امنیت اقتصادی و ثبات سیاسی در حوزه اقتصاد کلان از اهمیت بالایی برخوردار بود. این دو مولفه که با میزان ریسک موجود در کشور ارتباط دارد، تعیین‌کننده انتظارات است. اما اخیراً دو مولفه تغییرات آب و هوایی و دنیای رسانه‌های دیجیتال نیز در حوزه انتظارات مورد تاکید قرار گرفته‌اند که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت.
تغییرات آب و هوایی و انتظارات
در اینجا وضعیت جغرافیایی ناظر به شرایط آب و هوایی و تغییرات آن و نیز نقش خشکسالی و شرایط جوی بر نحوه شکل‌گیری انتظارات است. خشکسالی یکی از موضوعات بسیار مهم است که در شکل‌گیری انتظارات مطرح می‌شود. به عنوان مثال، در شهرهایی که دچار خشکسالی هستند، انتظارات با ضریب بیشتری تعدیل می‌شود. به عنوان مثال، به طور خاص در بازار مسکن، مناطق کویری ایران مانند اصفهان و یزد، تداوم خشکسالی باعث شده است تا نرخ افزایش قیمت مسکن کُندتر از سایر نقاط ایران (که شرایط آب و هوایی نسبتاً مناسبی دارند) باشد. شاید بتوان گفت موضوعات پیرامون جغرافیا طی یک دهه گذشته، به خاطر بحران‌هایی که تقریباً در اقصی نقاط دنیا اتفاق افتاده است، نسبت به سایر مولفه‌ها، نمود بیشتری پیدا کرده است. تا پیش از قرن ۲۱ میلادی، شرایط جغرافیایی نه‌تنها در ایران بلکه در تمام دنیا محدودیت چندانی نداشت. اما از دهه اول قرن ۲۱، مطرح کردن موضوعاتی مانند اقتصاد سبز و تهدیدات آلودگی و نابودی کره زمین از طریق کانالها و رسانه‌های خبری بشدت مورد تاکید قرار گرفته است. نگرانی‌های جغرافیایی، موجب تغییر انتظارات فعالان اقتصادی شده و این انتظارات به شدت بر تصمیمات اقتصادی آنها اثرگذار بوده است.
رسانه، محرک اصلی انتظارات
عمده تاثیر رسانه بر شکل‌گیری انتظارات، دسترسی آسان و کم‌هزینه به اطلاعات مهم از طریق فضای مجازی است. تاثیر رسانه بر شکل‌گیری انتظارات مولفه‌ای است که طی چند سال گذشته بروز و نمود پیدا کرده است و تاثیر آن به حدی است که می‌تواند اثرات امنیت اقتصادی و ثبات سیاسی را حتی دو چندان و یا کمرنگ کند. آنچه واضح است تا ۱۰ سال گذشته، شبکه‌های اجتماعی با وسعت امروزی در دسترس نبودند. مطالعات و پژوهش‌های صورت گرفته در سال‌های اخیر نشان می‌دهند که رسانه بر میزان چرخش منحنی فیلیپس کوتاه‌مدت از حالت نزولی به حالت عمودی دارای یک اثر معنادار است و سرعت این تعدیل در کشورهای دارای آزادی بیشتر در حوزه رسانه نمود بیشتری یافته است.
ورود هوش مصنوعی و توسعه مدل‌های پیش‌بینی
نیاز به ورود هوش مصنوعی در مقوله سنجش انتظارات را می‌توان از طریق بررسی تفاوت‌های میان انتظارات تطبیقی و عقلایی توضیح داد. بر اساس انتظارات تطبیقی یک متغیر، تابعی از مقادیر دوره گذشته خودش است. در حالی که انتظارات عقلایی چندین عامل اثرگذار بر انتظارات را در مدل‌سازی لحاظ می‌کند. یکی از قابلیت‌های هوش مصنوعی این است که در مدل‌سازی از اطلاعات گوناگون برای پیش‌بینی استفاده می‌کند. برخلاف مدل‌های اقتصادسنجی، استفاده از ابزار هوش مصنوعی برای مدل‌سازی انتظارات عقلایی نتایج بهتری خواهد داشت. در این رهیافت تعداد زیادی متغیر (ویژگی) از طریق شبکه‌های هوش مصنوعی و مدل‌های یادگیری عمیق مورد بررسی قرار میگیرد. ابزار هوش مصنوعی آزمون‌های آزمایشی گسترده‌ای را انجام میدهد و تشخیص میدهد که آیا این ارتباطات وجود دارد یا خیر و اگر ارتباط بین متغیرها وجود دارد، میزان و آستانه آن به چه مقدار است.
در مجموع باور من این است که در مقوله سنجش انتظارات یا پیش‌بینی، مدل‌های جدیدتر مانند مدل‌های هوش مصنوعی و اقتصادسنجی به‌تنهایی کافی نیست و بهتر است که این مدل‌ها با یکدیگر ترکیب شوند. ترکیب این مدل‌ها یک ابزار بسیار قدرتمند است که می‌توان از آن برای پیش‌بینی و مدل‌سازی تورم و انتظارات تورمی، رشد اقتصاد و هر متغیر اقتصادی دیگر استفاده کرد.
مدل داده‌کاوی متن
مدل متن‌کاوی یا داده‌کاوی متن در بحث انتظارات فرض می‌شود که انتظارات ما از شرایط اقتصادی بر اساس شایعاتی شکل میگیرد که اکثراً توسط رسانه‌ها مطرح می‌شود. به عنوان مثال، با بررسی اخبار و شایعات در مورد موضوعی که در کانال‌های مختلف مثل تلگرام، یوتیوب و غیره منتشر شده است سعی در برآورد انتظارات جامعه از آن موضوع دارد. نگاهی به مدل‌های توسعه یافته در زمینه متن‌کاوی نشان میدهد که پیش‌بینی انتظارات از طریق این روش بسیار پیچیده و سخت است، اما در حال حاضر روش داده‌کاوی متن بهترین روش در جهت مدل‌سازی انتظارات است.
اهمیت انتظارات تورمی در بازار سهام
در بخش پایانی به اهمیت و نقش انتظارات تورمی در بازار سهام و همچنین همه متغیرهایی که در موضوع انتظارات اثرگذار هستند می‌پردازیم. شرکت‌های سرمایه‌گذاری به منظور ارزش‌گذاری سهام شرکت‌ها جهت خرید یا فروش، از مدل‌های پیش‌بینی جهت تخمین قیمت استفاده می‌کنند. از مهم‌ترین مولفه‌هایی که در مدل‌سازی‌ها اهمیت دارد، انتظارات تورمی است، زیرا که انتظارات تورمی مستقیماً بر جریان درآمدی و ارزش دارایی‌های شرکت‌ها تاثیر دارد. بنابراین با پیش‌بینی صحیح ضریب تورم انتظاری (مثلا در ۶ ماه گذشته) اثر نرخ تورم بر ارزش دارایی به‌روز می‌شود. تجدید ارزیابی و قیمت‌گذاری دارایی‌ها در شرکت‌های سرمایه‌گذاری بر اساس تورمی است که در جامعه وجود دارد. به عنوان مثال، اگر نرخ تورم انتظاری طی ۶ ماه گذشته ۴۰ درصد بوده باشد، شرکت‌های سرمایه‌گذاری میزان دارایی‌های شرکت‌های سرمایه‌پذیر را بر اساس ۴۰ درصد تعدیل می‌کنند. بعد از ارزش‌گذاری شرکت‌ها برای ۶ ماه آینده و مقایسه آن با قیمت روز، به تصمیم‌گیری درباره خرید سهام آن می‌پردازند. به همین دلیل انتظارت تورمی در مدل‌های سرمایه‌گذاری به‌صورت پویا و عموماً در واحدهایی نظیر واحد تحقیق و توسعه اندازه‌گیری میشوند.
همانطور که در بخش‌های قبل گفته شد، انتظارات یک مفهوم کلی‌تر از انجام پیش‌بینی است. مفهوم انتظارات، در حوزه‌های روانشناسی و جامعه‌شناسی، بخش‌ها و مفاهیم خاص خود را دارد. اما از دید اقتصادی، اندازه‌گیری انتظارات سخت و پیچیده است و تا حدی شبیه پیش‌بینی است. در فرایند پیش‌بینی مولفه‌های بسیاری (اقتصادی و غیراقتصادی) اثرگذار میشوند. برای محاسبه و کمی‌سازی انتظارات، ناگزیر بسیاری از مسائل نادیده گرفته میشوند. به هر جهت برای کمی‌سازی این عوامل، متغیرهایی که قابلیت کمی‌سازی دارند، در مدل‌ها جانشین سایر متغیرهای ضروری، اما غیرقابل کمی‌شدن، میشوند. به عنوان مثال، برای پیش‌بینی تورم انتظاری از داده‌های سری زمانی تورم استفاده می‌شود و با استفاده از مدل‌های پیشرفته اقتصاد سنجی، مانند ARIMA و GARCH مدل‌سازی صورت میگیرد. معمولاً در این مدل‌ها، وجود ناهمسانی واریانس در جزء خطا، به‌عنوان نااطمینانی تورم استخراج می‌شود.
در رابطه با ارتباط بین شاخص دلار و کالاهایی که در بازارهای مالی حضور دارند نیز ذکر این نکته لازم است که اگرچه در کوتاه‌مدت نوساناتی که در شاخص دلار رخ میدهد بر کالاها اثرگذار است، اما در روندهای بلندمدت الزاماً اینگونه نیست. کالاها به سبب وجود قیمت نسبی و ارزش‌گذاری آنها با دلار آمریکا به این ارز وابسته شده‌اند. اما تغییرات قیمت صرفاً مرتبط به دلار آمریکا نیست، بلکه به دلیل ماهیت شاخص دلار است که همبستگی مذکور در کوتاه‌مدت به وجود آمده است. از آنجایی که حدود ۶۰ درصد شاخص دلار ناشی از یورو و پوند انگلیس است، با وقوع بحران در اروپا و کاهش ارزش یورو یا پوند، نسبت به دلار آمریکا، ارزش شاخص دلار افزایش می‌یابد و در حالی که در بازار کالاها عرضه و تقاضا تغییر نکرده است، به دلیل نوسانات شاخص دلار، ممکن است قیمت نسبی این کالاها در بازارهای مالی تغییر کند. در واقع عواملی همچون انتظارات نسبت به وضعیت اقتصادی و اختلاف بین پیش‌بینی‌ها و داده‌های منتشر شده، نوسانات کوتاه‌مدت را تشکیل می‌دهند و بر شاخص دلار تاثیر می‌گذارند.
با این حال باید توجه داشت که در خصوص «طلا» موضوع کمی متفاوت خواهد بود. برخلاف کالاهایی مانند نفت، فولاد و آلومینیوم که کالاهای واسطه‌ای محسوب شده و پس از طی کردن فرآیندهایی به محصول نهایی تبدیل میشوند، طلا یک کالای سرمایه‌ای است که از آن به‌عنوان پناهگاه امن یاد می‌شود. در واقع، تقاضای کارخانه‌ای طلا چندان زیاد نیست و بخش عمده تقاضای طلا، تقاضای سرمایه‌گذاری آن است. از اینرو، در شرایط خاص، مانند وقوع جنگ، رفتار افراد در بازار طلا متفاوت از سایر بازارها شکل میگیرد. نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که به آن اندازه‌ای که شوک منفی می‌تواند انتظارات منفی ایجاد کند، شوک مثبت نمی‌تواند انتظارات مثبت ایجاد کند. به عبارت دیگر، تاثیر اخبار مثبت و اخبار منفی بر انتظارات، متقارن نیست. در واقع، اخبار منفی با ضریب بزرگ‌تری به شکل‌گیری انتظارات دامن می‌زنند. لذا در سیاست‌گذاری‌ها لازم است به این نکته توجه ویژه‌ای شود.
نظر شما